Niekalki tydniaŭ tamu daviałosia pabačyć adrazu niekalki internet-dyskusij, pryśviečanych budučaj moŭnaj palitycy Biełarusi, «kali my pryjdziem da ŭłady»; nahodaj dla ich było 30-hodździe Zakona ab adzinym dziaržaŭnym statusie biełaruskaj movy ŭ BSSR.
Hałoŭnaj idejaj, šyroka padtrymanaj, umoŭna kažučy, nacyjanalna aryjentavanymi ŭdzielnikami dyskusii, była nieabchodnaść poŭnaj kasacyi aficyjnaha dvuchmoŭja, ustalavanaha praz sumnieŭny i naŭrad ci lehitymny refierendum 1995 hoda.
Važnym arhumientam byli tezisy daśledčycy-historyka Aleny Markavaj, jakaja na bazie mnostva krynic pakazvaje aktyŭnuju padtrymku pradstaŭnikami roznych arhanizacyj i sacyjalnych hrup palityki dziaržaŭnaj biełarusizacyi. Ź niezrazumiełych pryčyn aktyŭnaja kampanija ŭ padtrymku biełarusizacyi ŭ niekatorych z tych razmovaŭ vydavałasia za elektaralnuju padtrymku prajekta, ale heta nie nadta źmianiaje sutnaść situacyi.
Tym nie mienš, užo praz 5 hadoŭ pieravažnaja bolšaść padtrymała viartańnie rasijskaj movie statusu druhoj dziaržaŭnaj. Nie admaŭlajučy vysokaj vierahodnaści falsifikacyj, prablematyčnaha kanstytucyjnaha statusu hetaha refierendumu i ŭ cełym vyrazna niezdarovaha palityčnaha klimatu ŭ krainie, niemahčyma nie adznačyć vidavočnaje: vyniki refierendumu pakazvali realnuju elektaralnuju padtrymku peŭnaha palityčna-kulturnaha prajekta va ŭmovach abvastreńnia hramadskaj palaryzacyi.
Za hady kiravańnia Łukašenki rusifikacyja tolki paskarałasia. Pracent ludziej, jakija nazyvajuć rasijskuju rodnaj, značna pavialičyŭsia, kolkaść biełaruskamoŭnych škoł źnižałasia, roŭna jak i pradstaŭnictva biełaruskaj movy ŭ mas-miedyja. Kančatkova abrusieli mnohija miastečki i nievialikija harady, kudy mienš čuvać miłaj vuchu trasianki na vulicach stalicy. Pieravažnaja bolšaść nasielnictva (h. zn. akramia stabilnaha elektaralnaha jadra nacyjanał-demakratyčnaj apazicyi) nibyta nie suprać. Ekanamičnyja prablemy (kštałtu zakona ab darmajedach) vyklikajuć kudy bolšy elektaralny niepakoj, čym harotny stan matčynaj movy.
Razam z tym vidavočna, što sam fakt biełaruskaj dziaržaŭnaści za apošnija 30 hod staŭsia kudy bolš pryvyčnym, narmatyŭnym faktam realnaści, jak minimum prosta praz toje, što hetaja dziaržava choćki-niachoćki isnuje i siak-tak vychoŭvaje novych hramadzian praz svaje razmaityja instytuty. U adroźnieńnie ad pieršaj pałovy 90-ch, kali šmat dla kaho z hramadzian sensavaje napaŭnieńnie biełaruskaj niezaležnaści było dosyć prablematyčnym i išło chutčej postfaktum dziaržaŭnaści, u 2020-m hodzie najaŭnaść zhody datyčna kaštoŭnaści biełaruskaj dziaržaŭnaści badaj što nie źjaŭlajecca prablemaj.
Takim čynam, skłalisia pakaleńni, zbolšaha łajalnyja da biełaruskaha dziaržaŭnaha prajekta, ale z rasijskaj movaj u jakaści rodnaj. U toj ža čas nacyjanał-demakratyčnyja palityki i intelihienty niaredka dramatyčna zabyvajuć pra pytańnie hramadskaha kansensusu, razvažajučy pra pytańni budučaj moŭnaj palityki. Asensavańnie elektaralnych pamyłak, dziela jakich u 90-ja nacyjanał-demakratyčny prajekt prajhraŭ kvazi-savieckamu aŭtarytarnamu papulizmu, vidać, zastajecca jašče napieradzie.
Ci moža być paśpiachovaj palityka musovaj płanamiernaj biełarusizacyi? Tearetyčna, kaniečnie, moža. Jak słušna zaŭvažałasia ŭ internet-dyskusijach, naŭrad ci jana budzie hvałtoŭnaj; patencyjał nizavoj palityčnaj mabilizacyi maŭklivaj rasijskamoŭnaj bolšaści vielmi nizki. Z hetym, adnak, jość dźvie prablemy — palityčnaja i maralnaja.
Palityčna prablema palahaje ŭ tym, što taki padychod stvaraje novyja mahčymaści dla novaha papulizmu.
Chto harantuje, što scenaryj pieršaj pałovy 90-ch nie paŭtorycca jašče raz, kali «my» pryjdziem da ŭłady?
Maralnaja prablema šyrejšaja: maŭklivaja ruskamoŭnaja bolšaść ź nizkim mabilizacyjnym patencyjałam — heta ŭ pryncypie i jość biełaruski narod, supolnaść raŭnapraŭnych hramadzian. Ale pra heta ŭ kancy.
***
Jakoj ža tady moža być ustojlivaja moŭnaja palityka, jakaja sumiaščała b pavažlivaje staŭleńnie da roznych kulturnych hrup hramadzian i adnačasova z tym reahavała b na najaŭny davoli šyroki zapyt na bolšuju rolu biełaruskaj movy ŭ publičnym žyćci? Zdajecca, pačać možna prosta z realnaha dziaržaŭnaha dvuchmoŭja, nie zabiahajučy daloka napierad.
Časam u prykład pryvodziać irłandskuju madel, dzie irłandskaja mova poŭnaściu abaronienaja dziaržavaj, źjaŭlajučysia važnaj častkaj nacyjanalnaj identyčnaści; absiah irłandskaj jak razmoŭnaj, adnak, niaspynna skaračajecca. Treba mierkavać, pierśpiektyvy biełaruskaj movy ŭsio ž bolš aptymistyčnyja.
Bolš udałym prykładam dla Biełarusi vyhladaje finlandskaja madel, dzie finskaja i šviedskaja źjaŭlajucca absalutna raŭnapraŭnymi dziaržaŭnymi movami.
Takaja situacyja źjaŭlajecca vynikam składanaha kansensusu, paŭstałaha ŭ niaprostych histaryčnych umovach; jašče ŭ pačatku XX st. pieravažnaja bolšaść pradstaŭnikoŭ sacyjalnych elitaŭ i haradžan u cełym była šviedskamoŭnaj, u toj čas jak finskamoŭnyja zaŭsiody histaryčna składali pieravažnuju bolšaść nasielnictva ŭ cełym.
Na siońniašni dzień kožny municypalitet, dzie pradstaŭniki adnoj z moŭnych hrup (zvyčajna viadziecca pra šviedskamoŭnych finaŭ) składajuć 8% nasielnictva albo naličvajuć prynamsi 3000 čałaviek, źjaŭlajecca dvuchmoŭnym, z poŭnym dublažom na dźviuch movach usich nadpisaŭ i školnaj infrastruktury, najaŭnaściu spansavanych dziaržavaj adukacyjnych i kulturnych instytucyj na dźviuch movach. Takim čynam, dvuchmoŭnymi źjaŭlajucca i Chielsinki, dzie šviedskamoŭnyja składajuć blizu 5,7% nasielnictva (ale bolš za 3000 čałaviek). U kožnaj škole krainy vyvučajecca pradmiet «druhaja dziaržaŭnaja mova» (šviedskaja, a ŭ municypalitetach sa šviedskamoŭnaj bolšaściu — finskaja). Biez paśpiachova zdadzienaha ekzamienu pa druhoj dziaržaŭnaj movie niemahčyma pastupić va ŭniviersitet i zajmać jakija-kolviek dziaržaŭnyja pasady pa ŭsioj krainie (u tym liku i ŭ adnamoŭnych municypalitetach).
Biezumoŭna, padobnaha kštałtu sistema musić być adpaviedna prystasavanaj da biełaruskaj rečaisnaści, uličvajučy kaniečnaść instytucyjnaj padtrymki i raźvićcia biełaruskaj movy ŭ najaŭnych hieapalityčnych i histaryčnych varunkach, linhvistyčnuju blizkaść rasijskaj i biełaruskaj i, što najvažniejšaje, najaŭnaść zaŭvažnaj kolkaści rasijskamoŭnych pa žyćci biełarusaŭ, jakija žadali b bolšaj roli biełaruskaj u publičnym žyćci.
Takaja madel dazvoliła b ustojliva zamacavać biełaruskuju movu ŭ tych sielskich miascovaściach, dzie heta naŭrad ci vykliča choć jakoje abureńnie, adnačasova zabiaśpiečyŭšy ŭmovy jaje raźvićcia i pašyreńnia ŭ haradach.
Bolš važnym nastupstvam «finlandskaj madeli» źjaŭlajecca svajho kštałtu instytucyjny abaviazak da ŭzajemnaj pavahi, u jakoj kožnaja moŭnaja hrupa pačuvajecca roŭna pradstaŭlenaj na simvaličnym uzroŭni (nakolki heta, kaniešnie ž, mahčyma va ŭmovach kolkasnaj dyspraporcyi).
Ci pieravod pałovy nasielnictva ŭ status hramadzian druhoha hatunku paspryjaŭ by kansalidacyi hramadstva? U toj ža čas uzajemnaja pavaha i harantyi roŭnaj reprezientacyi mohuć zapeŭnić ustojlivy hramadski kansensus, nieabchodny dla efiektyŭnaj revitalizcyi biełaruskaj movy. Niaŭžo dla adekvatnaha čałavieka było b prablemaj, kali b taja samaja pradavačka ŭ adkaz na tuju samuju lehiendarnuju zamovu harbaty adkazała b «prostitie, ja nie poniała, objaśnitie požałujsta?».
Bolš za toje, padobny miechanizm paspryjaŭ by zachavańniu i inšych moŭ Biełarusi, kali b tyja ž polskaja i ŭkrainskaja (ci navat niejki varyjant paleskich havorak) mieli b status roŭny dziaržaŭnaj u tych rajonach i sielsavietach, dzie palaki i ŭkraincy składajuć zaŭvažnuju mienšaść, a bieź viedańnia hetych moŭ nielha było b zajmać tam dziaržaŭnyja pasady.
***
Vierniemsia da maralnaj prablemy: stasunkaŭ nacyjanalna aryjentavanych intelektuałaŭ i šyrokich mas nasielnictva. Ci jość dzie ŭ sučasnym śviecie takija krainy, dzie rodnaja mova bolšaj pałovy hramadstva i pobytavaja mova prykładna 70% nie mieła b dziaržaŭnaha statusu? Ci moža narmalna isnavać hramadstva, u jakim ~20% hramadstva ŭvažajuć astatnija 80% za mankurtaŭ, jakija musiać maralna vypravicca, pakorliva pryniaŭšy mudraść 20%?
Časty arhumient pra histaryčnuju niespraviadlivaść rusifikacyi ŭ pryncypie słušny. Vidavočna, daminavańnie rasijskaj movy ŭ Biełarusi musić być prablematyzavanym, choć situacyja vyhladaje dosyć składanaj, jak heta niaredka byvaje ŭ postkałanijalnych umovach: savieckaj rusifikacyi papiaredničała savieckaje ž stvareńnie ŭsich biełaruskich instytucyj madernaj dziaržaŭnaści. Sučasnaja situacyja, adnak, u jakoj z dyskryminacyjaj u Biełarusi niaredka sutykajucca biełaruskamoŭnyja, kaniešnie ž, nikudy nie vartaja.
Prablema, adnak, palahaje ŭ tym, jakija vysnovy robiacca z hetaha faktu niespraviadlivaści. Urešcie, kožny fakt moŭnych źmienaŭ abumoŭleny niaroŭnym, niespraviadlivym raźmierkavańniem ułady: i słavianizacyja bałtamoŭnaha nasielnictva sučasnaj Biełarusi pačynajučy z kanca 1-ha tysiačahodździa n.e., i imklivy zaniapad polskaj i ŭkrainskaj moŭ u Biełarusi ŭ apošnija 70 hadoŭ.
Na vialiki žal, śviet poŭnicca niespraviadlivaściami. Redka kali, adnak, lusterkavaje pieravaročvańnie bałansu ŭłady na karyść pryhniečanych spryjała ŭstojlivamu i harmaničnamu raźvićciu palityčnych supolnaściaŭ. Bo pošuk raŭnapraŭnaha kansensusu, zdajecca, jość adzinym mahčymym šlacham dla ŭstojlivaha raźvićcia.
Dzieści ŭ tych samych internet-dyskusijach hučali zhadki Ukrainy jak prykładu paśpiachovaj moŭnaj palityki; heta, kaniešnie ž, hučyć prosta kamična. Mienavita niemahčymaść adekvatnaha ŭklučeńnia rasijskamoŭnaha ŭschodu i poŭdnia krainy ŭ nacyjanalny prajekt była hałoŭnaj kulturnaj prablemaj Ukrainy apošnija try dziesiacihodździ.
Niavarta abvinavačvać u ahresii jaje achviaru, ale kali palityka — heta mastactva mahčymaściaŭ, to treba pryznać, što adzinaje, što dała admiena zakona pra rehijanalnyja movy ŭ lutym 2014 hoda — heta jašče bolš mahčymaściaŭ dla mabilizacyi nasielnictva ŭschodu Ukrainy na karyść rasijskaha ahresara. Niadaŭniaja ašałamlalnaja pieramoha Zialenskaha, jakaja dahetul złuje ŭkrainskich nacyjanał-intelektuałaŭ — zakanamierny vynik, akramia inšaha, i kulturnaj palityki, nakiravanaj na padzieł hramadzian na lepšych i horšych.
Takim čynam, pošuk ustojlivaha palityčnaha i kulturnaha hramadzianskaha kansensusu i zdolnaść damaŭlacca mienavita datyčna padstavovych rečaŭ — sensavaha napaŭnieńnia paniaćciaŭ «nacyja» i «dziaržava» — maje być najvažniejšaj jakaściu tych palitykaŭ, jakija buduć prychodzić da ŭłady paśla ciapierašniaha aŭtarytaryzmu. Taki kansensus, niesumnieŭna, budzie na karyść i ŭstojlivamu adradžeńniu biełaruskaj movy.
Kali nie zakładać rasijskuju ahresiju jak kansalidujučy faktar — barani Boža ad takoj kansalidacyi! — taki kansensus možna dasiahnuć tolki tady, kali iści ad rečaisnaści, a nie ad narmatyŭnych madelaŭ taho, jak musić być uładkavanaja «narmalnaja nacyjanalnaja dziaržava». Kaniečnaj budzie mienavita ŭzajemnaja pavaha kulturna roznych hrup nasielnictva.
Z boku nacyjanał-demakratyčnaj intelihiencyi heta aznačaje pierastać kazać pra rasijskamoŭnych suhramadzian jak pra niedaskanałych kreołaŭ, jakija paŭstali na śviet u vyniku złamysnaha skažeńnia, učynienaha varožymi siłami, i jakich treba pavučać tamu, jak treba być maralna pravilnymi čalcami nacyi.
***
U adnym z kamientaroŭ u adnoj ź internet-dyskusij prahučała adna z bolš kankretnych prapanoŭ: cichieńka viarnuć adzinuju dziaržaŭnuju movu praź niekalki hod «našaj» ułady, nie akcentujučy na hetym niepatrebnuju ŭvahu. Inačaj kažučy, znoŭku naduryć elektarat, tolki, u adroźnieńnie ad PPRB, u ideałahična słušny, dekałanizacyjny bok. Naležyć zadumacca, ci adpaviadaje heta našamu razumieńniu demakratyčnaj ułady?
