Pra dziaržaparat, siłavikoŭ i łajalnaść čynoŭnikaŭ da Łukašenki, pra novuju Biełaruś i ŭzdym biełarusaŭ, pra rolu i mety Kaardynacyjnaj rady, pra kupałaŭcaŭ i pratest kulturnaj elity — u hutarcy «Našaj Nivy» z Paŭłam Łatuškam.
Fota Hanny Kipiel, bolshoi.by
— Vy ŭvieś čas padkreślivajecie, što Kaardynacyjnaja Rada dziejničaje vyklučna ŭ ramkach zakanadaŭstva, ale ci mahčyma zakonnymi mietadami supraćstajać sistemie, jakaja zakona nie prytrymlivajecca?
— Kali i Rada budzie pracavać pa-za zakonam, pryjdzie chaos. Linija zakona ŭ našaj krainie pierarvałasia: zamiest jaho časta ŭžyvajecca padychod «pa paniaćciach»: chto jak choča, tak zakon i prymianiaje, albo prosta jaho nie prymianiaje. Naša zadača — adnaŭleńnie hetaj linii.
Pradstaŭniki ŚMI časta nazyvajuć nas apazicyjaj. Ja adkazvaju, što my nie apazicyja, a bolšaść. I tranślujem my patrabavańni bolšaści: dać pravavuju acenku hvałtoŭnym dziejańniam u dačynieńni da biełarusaŭ i pryznačyć za ich adkaznaść, a taksama vykonvać vybarčaje zakanadaŭstva, a praces vybaraŭ niaskončany, pakul nie razhledžana apošniaja skarha.
— Prezidyum Rady ŭzhadniŭ stratehiju dalejšych dziejańniaŭ. Jakija vašy hałoŭnyja patrabavańni?
— Dziela praduchileńnia pahłybleńnia palityčnaha kryzisu my, pa-pieršaje, patrabujem, kab Viarchoŭny sud nieadkładna pryznaŭ falsifikacyi na prezidenckich vybarach — adpaviednyja skarhi kandydatami ŭ prezidenty ŭžo nakiravanyja. Paśla hetaha Pałata pradstaŭnikoŭ budzie abaviazana pryniać rašeńnie ab praviadzieńni paŭtornych vybaraŭ.
Pa-druhoje, Śledčy kamitet pavinien uzbudzić kryminalnyja spravy pa faktach hvałtu ŭ adnosinach da demanstrantaŭ i ŭvohule biełaruskich hramadzian z boku pravaachoŭnych orhanaŭ. Pa našych źviestkach u kamitet pradstaŭlena kala siamisot materyjałaŭ daznańnia orhanami milicyi, ale zamiest dziesiaci dzion na ŭzbudžeńnie kryminalnych spraŭ adviedziena da tryccaci dzion, čym zaciahvajecca pravavaja acenka dziejańniaŭ pravaachoŭnych orhanaŭ.
Pa-treciaje, my zacikaŭleny ŭ dyjałohu z pradstaŭnikami ŭłady, kab znajści vychad z kryzisu.
— Jakim čynam vy raźličvajecie prymusić uładu pajści na dyjałoh?
— Kali my znoŭ pačujem ad jaje ab niemetazhodnaści i niežadańni ŭstupać u dyjałoh z bolšaj častkaj hramadstva, prapanujem peŭnyja zachady samim biełarusam.
Pa-pieršaje, raspačać praceduru adklikańnia deputataŭ Pałaty pradstaŭnikoŭ — kožny hramadzianin maje prava dać acenku dziejańniam svajho deputata i inicyjavać jaho adklikańnie, kali toj nie vykonvaje naležnyja funkcyi. Tyja, chto nie vykazvaje pryncypovuju pazicyju pa faktach parušeńnia zakanadaŭstva i pravoŭ čałavieka, pavinny adkazvać pierad vybarcami svaim mandatam.
Toje ž samaje my prapanujem ažyćciavić u dačynieńni da deputataŭ miascovych savietaŭ.
Narešcie, my inicyjujem padrychtoŭku da ahulnarespublikanskaha refierendumu ab viartańni Kanstytucyi ŭ redakcyi 1994 hoda, jakaja abmiažoŭvaje paŭnamoctvy prezidenta dvuma terminami.
Usie hetyja kroki — zbor podpisaŭ, rehistracyja inicyjatyŭnych hrup, adklikańnie deputataŭ, praviadzieńnie refierendumu — źjaŭlajucca absalutna zakonnymi, ludziej, zadziejničanych u hetych pracesach, nichto nie maje prava pryciahvać da adkaznaści.
Zaŭtra my damo pres-kanfierencyju i źvierniemsia da hramadzian z prośbaj, kab kožny na svaim vybarčym učastku farmiravaŭ inicyjatyŭnyja hrupy i raspačynaŭ adpaviednyja pracedury. Siabram Rady budzie rekamiendavana ažyćciaŭlać toje samaje i akazvać maksimalnaje sadziejničańnie inšym. My taksama budziem akazvać pravavuju dapamohu inicyjatyvam pa adklikańni deputataŭ i pryznačeńni novych vybaraŭ pa akruhach.
— Jak były dypłamat i ministr vy viedajecie dziaržaŭnuju sistemu znutry. Nakolki dziaržaparat manalitny i čamu jon dahetul tak tryvała staić u abaronu Alaksandra Łukašenki i sistemy?
— Manalitnaść dziaržaparatu stračana hady try-čatyry tamu, siońniašnija prykłady adstavak supracoŭnikaŭ, u tym liku pravaachoŭnaj sistemy, paćviardžajuć najaŭnaść raskolin u sistemie. Dziaržaparat niematyvavany vykonvać pastaŭlenyja źvierchu zadačy, a časta jany i nie staviacca. Dla jaho čym mienš inicyjatyŭ, tym lepš, bo heta dadatkovaja praca, da taho ž ryzyka adkaznaści. Atrymaŭsia «italjanski strajk». Usie chodziać na pracu — ź dzieviaci da šaści, bo kali spaźnišsia na piać chvilin, budzie vymova, praz vymovu ciabie pazbaviać premii, a paźniej mohuć zvolnić — i niby vykonvajuć svaje abaviazki.
Praz skaračeńnie dziaržaparatu ludzi akazalisia nie ŭ stanie vykanać usie pastaŭlenyja zadačy, a ich šmat, bo ministerstvy, jakija pavinny zajmacca stratehičnymi pytańniami, refarmavać zakanadaŭstva, stvarać umovy dla raźvićcia, adkazvajuć za kožnuju drobiaź. Čynoŭnik staŭ zakładnikam sistemy i vyrašyŭ lepš rabić vyhlad, što pracuje.
Pavodle infarmacyi, jakuju ja maju ź vierchnich ešałonaŭ ułady, tam usio dobra razumiejuć i ŭžo daŭno hetym zakłapočanyja: nam treba mianiać usiu sistemu, zamiest centralizacyi pieradavać paŭnamoctvy rehijonam, ale krokaŭ da źmien nichto nie zrabiŭ.
Da taho ž u dziaržaparat nie iduć novyja ludzi, bo i prestyžu ŭ jaho niama. Adpaviedna sistema, jakaja farmiravałasia hadami, byccam funkcyjanuje, ale stanovicca ŭsio bolš pavolnaj i viazkaj.
— A nakolki dziaržaparat łajalny?
— Siońnia łajalnaść minimalnaja, heta ŭsie razumiejuć, ale dahetul jość strach zaniać inšuju pazicyju, bo ŭ ciabie kredyt, słužbovaje žyllo i mahčymaja administracyjnaja ci kryminalnaja adkaznaść. Heta pytańnie času: niekatoryja ŭžo hatovyja zrabić krok, ja pierakanany, zaŭtra takich krokaŭ budzie ŭsio bolš i bolš. A zaŭtra ŭ dziaržaparacie budzie vielmi cikavaja situacyja: žorstkija kamandy buduć uzrastać, bo ŭtrymać situacyju ŭłada raźličvaje ciskam. I časta heta budzie supiarečyć pryncypam vykanaŭcaŭ, a moža navat vieści da patencyjnaha parušeńnia zakanadaŭstva. Čałaviek budzie rabić vybar i, dumaju, absalutnaja bolšaść stanie prosta tarmazić i spuskać rašeńni ŭłady ŭ piasok. Ja viedaju šmat dziaržsłužačych, jakija robiać vyhlad, što łajalnyja, ale ničoha nie robiać.
— Možna zrabić vysnovu, što naša sistema trymajecca na strachu i cisku.
— Pa-pieršaje, na zarobkach — apošnim časam u dziaržsłužačych padraśli zarobki, i heta stymulavała ich zastavacca na pasadach, što nie značyć bolš aktyŭna pracavać.
Niekatoryja kalehi kažuć, što ŭ ich kredyty. Ja, darečy, taksama ŭziaŭ kredyt, a mianie zvolnili, ciapier jaho niejkim čynam treba pahašać. Pa-druhoje, na strachu adkaznaści, maksimalnaj albo navat minimalnaj. Ale kali budzie bolš prykładaŭ vychadu ź sistemy, to i inšyja pierastanuć bajacca. Praŭda, my nie kažam, što ludzi pavinny sychodzić z pracy. Na prykładach Francyi, Ispanii, Polščy, Partuhalii my bačym, što mianiajucca kiraŭniki, a dziaržaŭnyja słužačyja praciahvajuć pracu. Prafiesijanały dziaržavie patrebnyja.
— Vy kažacie, što pradstaŭlajecie bolšaść. Na vaš pohlad, pratest stračvaje efiektyŭnaść praz toje, što bolšaść nie maje lidara?
— Ja zhodny, što z punktu hledžańnia arhanizacyi hramadskaha pracesu vyłučeńnie asobaŭ, jakija b słovami, dziejańniami i vynikami ad hetych dziejańniaŭ stymulavali ludziej, vielmi važna. Ale ja drenna ŭjaŭlaju, što vyjdzie čałaviek i skaža: «Ja — lidar, prymicie mianie». Heta musić być naturalny praces, jaki (my viedajem čamu) u nas zaciahnuŭsia, ale siońniašniaja hramadskaja aktyŭnaść abaviazkova vyłučyć ludziej.
— Apošnija padziei ŭ krainie vyjavili dźvie hałoŭnyja niečakanaści, dzie pieršaja — uzdym hramadstva. Što, na vaš pohlad, jaho spravakavała?
— Krytyčnaja masa maje faktar nakapleńnia. Uzdym źviazany nie tolki z tym, jak ułada padyšła da pandemii karanavirusa. Vybary za vybarami ludzi bačyli, što jany nie ŭpłyvajuć na vyniki, hadami jany nie mahli vykazvać svaju dumku, pavinny byli razmaŭlać šeptam na kuchniach, chavać mabilny telefon, vychodzić prahulacca, kab pahutaryć. Hramadstva pačało ad hetaha stamlacca i krytyčna ŭsprymać sistemu.
Da taho ž źmiena ŭłady — naturalny praces. Kali nam kažuć, što stabilnaść zabiaśpiečvajecca niaźmiennaściu, to nie — jana ŭ vybary palityčnych lidaraŭ na pryncypach demakratyi. Čamu ŭ inšych krainach źjaŭlajecca tak šmat cikavych palitykaŭ? My absalutna takaja ž bahataja na talenavitych ludziej kraina, prosta tut nie stvorana sistema, u jakoj hetyja ludzi siabie realizoŭvajuć. Čamu, prabačcie, krainy Zachodniaj Jeŭropy nie ŭ chaosie? Biełarusy atrymlivali bolš za ŭsich šenhienskich viz, jeździli i bačyli, jak vyhladaje hety «chaos».
— Druhoj niečakanaściu staŭ biesprecedentny hvałt, jaki ŭčyniła ŭłada suprać samich ža biełarusaŭ. Jak my nie zaŭvažyli, što ŭnutry krainy była vychavanaja pa sutnaści lehitymnaja karnaja hrupiroŭka?
— Bolšaść heta razumieła, prykłady byli i raniej, ale, viadoma, tyja niekalki dzion hvałtu ŭ dačynieńni da biełaruskich hramadzian z boku samich ža biełarusaŭ nas šakavali. Apošni raz tak maštabna karnymi instrumientami pravy čałavieka ŭ nas parušalisia, napeŭna, padčas Druhoj suśvietnaj vajny. Kali zatrymanyja pačali vychodzić z Akreścina i SIZA ŭ Žodzina, ludzi płakali, mnohija navat mužčyny kazali, što nie śpiać, hladziać naviny i płačuć. Dni paśla vybaraŭ stali rubikonam, my nie možam ich zabyć. Paśla takoha hvałtu kiraŭnictva pa maralnych pryncypach i palityčnaj adkaznaści ŭ luboj krainie padaje ŭ adstaŭku, u nas ža ŭźnikaje prablema: zvarotnaj suviazi niama, kryminalnyja spravy nie ŭzbudžajucca, i heta taksama žach, jak takoje mahčyma ŭ cyvilizavanaj jeŭrapiejskaj dziaržavie. Asabista ja nie mahu z hetym prymirycca.
— Jašče niadaŭna vy pradstaŭlali adzin z hałoŭnych biełaruskich teatraŭ, to-bok tvorčuju intelihiencyju. Na vaš pohlad, jakaja rola intelihiencyi ŭ kryzisnyja dla dziaržavy časy?
— Kali ministr kultury na sustrečy z kiraŭnikami kulturnych ustanoŭ skazaŭ, što my pavinny «dušiť v zarodyšie» pamknieńni da volnadumstva i strajkaŭ, a kali što, zaprašać pradstaŭnikoŭ ministerstva ci vyklikać milicyju, ja nie zmoh sabie ŭjavić, jak heta ja ŭ nacyjanalny teatr vykliču milicyju — dla čaho? Kali ŭ Kupałaŭskim pačałasia sanapracoŭka i ŭ budynak uvajšli pravaachoŭnyja orhany, ja skazaŭ, što Hohal by pazajzdrościŭ takoj dramaturhii, pra heta možna pisać pjesy. Čałaviek kultury — svabodny čałaviek, jon pavinien mieć mahčymaść vykazvacca praz tvorčaść, intelihiencyja musić pieršaj reahavać na žorstkija padziei ŭ krainie.
Toje, što pradstaŭniki śfiery, u tym liku kupałaŭcy, vykazali svaju pazicyju, — naturalna, inakš nie mahło być. Kali ŭ sistemie ŭłady chtości spadziavaŭsia, što jany pramaŭčać, to daremna, tym bolš heta b značyła, što, aproč ekanamičnaha, my hublajem i duchoŭny padmurak dziaržavy. Toje, što adbyvajecca ŭ Kupałaŭskim, mnie vielmi balić, ja pra heta ŭvieś čas dumaju. Nikoli ŭ žyćci nie zabudu momant usieahulnaj padtrymki kalektyvu, ad hetaha tak ciopła. Dastatkova adčuć tolki heta, i bolš ničoha nie treba. Mnie ciažka ŭjavić, jak teatr vierniecca da pracy, ale viarnuć byłuju atmaśfieru jon zmoža, tolki kali my budziem volnymi.
