Encykłapiedyja Minska. Carkva Śviatoha Ducha 18

Serca novaha Mienska

Hetaja carkva paŭstała na Vysokim Rynku Mienska ŭ XVII st. i była jadrom dvuch bazyljanskich (unijackich) klaštaraŭ — žanočaha i mužčynskaha.

Pieršapačatkovy Miensk mieŭ tradycyjnuju siaredniaviečnuju strukturu — radyjalna-kancentryčnuju, kali asnoŭnyja vulicy razychodzilisia ad zamka. Vialiki pažar 1547 h. paspryjaŭ źmienie płaniroŭki horada. Vialiki kniaź Žyhimont Aŭhust zahadaŭ pieranieści «na inšaje miesca rynak i niekatoryja vulicy». Na pahorku, što ŭzvyšaŭsia z uschodu nad staražytnym Mienskam i byŭ zasieleny jašče z CHII st., pačali stvarać novy haradski centr.

Heta byŭ centr mahdeburhskaha horada: hałoŭnyja budynki mieścilisia ŭžo nie la zamka (rezidencyi vialikakniaskaha namieśnika, a paźniej vajavody), a na rynkavym placy, pobač z ratušaj.

Unikalnyja rośpisy

Tam i ŭźnikaje kompleks unijackich manastyroŭ z carkvoj Śviatoha Ducha.

Jašče ŭ pačatku 30-ch hadoŭ XVII st. na ratušnym placy miełasia volnaje miesca pad nazvaju «Łuža», jakoje ŭ 1636 h. pieradali mužčynskamu manastyru dla budaŭnictva muravanaj carkvy. A 

impulsam da pačatku budoŭli stała, padobna, achviaravańnie ŭ 1634 h., pavodle tastamienta, na karyść manastyra 2000 załatych bahatym połackim mieścičam.

U 1641 h. pa fundacyi trockaj kaštalanki Zuzany Hansieŭskaj pobač z mužčynskim byŭ zasnavany jašče i žanočy ŭnijacki manastyr. Ale volnaha miesca, kab pastavić carkvu manaškam, na terytoryi płoščy Vierchni rynak nie było.

Carkva Śviatoha Ducha, jakaja tady budavałasia, stała supolnaj dla dvuch manastyroŭ — mužčynskaha i žanočaha, što było redkaj praktykaj u manastyrskim dojlidstvie.

Žanočy manastyr byŭ złučany z carkvoju krytaj dvuchjarusnaj halerejaj: manaški mahli traplać u svaju carkvu, nie vychodziačy ŭ horad.

Architekturna-mastackaje vyrašeńnie carkvy zrabiła jaje adnoj z samych admietnych chryścijanskich bažnicaŭ Mienska ChVII st.

Jaje franton byŭ stvorany jaŭna pad upłyvam Paŭnočnaha Reniesansu. Niečakanym byŭ freskavy rośpis — aračnyja nišy z vyjavami śviatych. Faktyčna, ikanastas vonki.

Taki sintez architektury i manumientalnaha žyvapisu redki dla kultavaha dojlidstva Jeŭropy.

Jaho možna ličyć unioskam Biełarusi ŭ suśvietnuju architekturnuju tradycyju. U Biełarusi ž XVII st. mnohija cerkvy, najpierš pravasłaŭnyja, mieli na fasadach cełyja ansambli freskavaha žyvapisu.

Carkva trymała maskoŭskuju abłohu

Da 1650-ch hadoŭ budaŭnictva carkvy i manastyroŭ było skončana, bo ŭ 1651 h. unijacki mitrapalit Antoni Sialava nakazaŭ u spadčynu manastyra bazyljanak 20 000 złotych. Pry hetym mitrapalit vykazaŭ tolki adno pažadańnie — być pachavanym u carkvie Śviatoha Ducha. Ci ni jaho pareštki adšukali budaŭniki, raskopvajučy padmurki padčas adnaŭleńnia carkvy?

Carkvu pačali ŭzvodzić, kali ŭ Miensku ŭžo byŭ nasypany, na zahad karala Uładzisłava Vazy, haradski vał z parkanam i bramami. Ale chram mieŭ i abarončyja funkcyi, jakija byli vykarystanyja ŭ časy vajny Rečy Paspalitaj z Maskovijaj u 1654—1667 hh.

Pieratvareńnie ŭ pirožnaje

Admietny vobraz kompleks bazyljanskich manastyroŭ z carkvoj Śviatoha Ducha zachavaŭ da rasijskich časoŭ.

U 1795 h. carkva Śviatoha Ducha stała pravasłaŭnym kafiedralnym saboram Śviatych Piatra i Paŭła. Abmiery 1843 h. danosiać da nas abličča carkvy, jakaja jašče zachoŭvała ŭnijackija rysy.

Złom raniejšaha ładu žyćcia nie moh nie adbicca na abliččy carkvy. U 1840-ja adbyłasia pieršaja značnaja pierabudova — fasad straciŭ rysy chvalistaha reniesansu i prydbaŭ dźvie łakaničnyja viežy-zvanicy. Častku sklapieńniaŭ razabrali, uźviali kupał.

Słavuty apisalnik Mienska XIX st. Uładzisłaŭ Syrakomla ŭ 1857 h. nazyvaŭ Pietrapaŭłaŭski sabor «cu-doŭna adnoŭlenym».

Radykalnaja ž pierabudova adbyłasia ŭ 1893 h., kali carkva stała trochniefavaj i nabyła rysy maskoŭska-jarasłaŭskaha stylu ŭ jaho eklektyčnym i kazionnym pračytańni. Z-za hustoha dekoru carkva stała nahadvać vialikaje sałodkaje pirožnaje.

Piŭbar «Jasień»

Centralnaje raźmiaščeńnie Pietrapaŭłaŭskaha sabora vyklikała niepryjaznaść u novaj, balšavickaj ułady. U 1936 h. saśpieŭ zahad pra razbureńnie carkvy.

Na toj čas u Miensku isnavała prafiesijnaja kamanda, zdolnaja buryć padobnyja abjekty biez škody dla navakolnaj zabudovy. Stvaralnikam kamandy byŭ Piatro Hryharenka — u budučym hienierał, saviecki dysident i pravaabaronca.

U 1934–1936 hadach jon słužyŭ načalnikam štaba asobnaha sapiornaha bataljona ŭ Viciebsku. U 1934 h. tak prafiesijna padarvaŭ budynak Uśpienskaha sabora, što byŭ premijavany. U svajoj kultavaj knizie «U padpolli možna spatkać tolki pacukoŭ…» dysident Hryharenka nazavie tuju premiju «ŭłasnymi 30 srebranikami».

U 1936 h. Hryharenka byŭ pieraviedzieny ŭ Miensk, dzie słužyŭ kamandziram 52-ha asobnaha inžyniernaha bataljona Mienskaha ŭmacavanaha rajona, jaki paźniej kanjunkturnyja publicysty nazavuć «Linijaj Stalina». Hryharenka paśpieŭ jašče źnieści ŭ Miensku budynak Kazanskaj (Čyhunačnaj) carkvy, nie paškodziŭšy navat škielca ŭ susiednim Domie ŭrada. Ad udziełu ŭ dalejšych razbureńniach jon admoviŭsia. Pietrapaŭłaŭski sabor źniščali biez Hryharenki.

Vyzvalenaje miesca ŭłady nie viedali, čym zaniać. Tam raźmiaščali vandroŭny źviaryniec, desakralizujučy miesca carkvy. Minčanam 1960–1980-ch hety kutok horada viadomy jak piŭny bar «Jasień», mietaličny paviljon jakoha pastavili akurat na padmurki chrama.

Efiektna vyhladała ŭ bary plitka padłohi, vykła-dzienaj u čorna-biełym arnamiencie šachmatnaj doški. Hetaja plitka zachavałasia jašče ad padłohi carkvy.

Intryhi adnaŭleńnia

U 1979 h. byŭ raspracavany pieršy prajekt rekanstrukcyi carkvy Śviatoha Ducha. Prapanoŭvałasia adnaŭleńnie pačatkovaha vyhladu śviatyni. Heta vyklikała entuzijazm. Zdavałasia, ad płanaŭ pa źniščeńni Vierchniaha horada ŭłady BSSR piarojduć da jaho rekanstrukcyi. Darečy, u intelektualnym sensie bolšaść siońniašnich prajektaŭ restaŭracyi — realizacyja płanaŭ 1980-ch, bo apošniaje dvaccacihodździe było ŭ hetym sensie intelektualna stračanym.

Horadabudaŭničaja situacyja patrabavała vyrašeńnia prablemy pustečy ŭ centry Vierchniaha horada.

U 2004 h. mitrapalit Fiłaret źviarnuŭsia da tahačasnaha staršyni Minharvykankama Michaiła Paŭłava z prapanovaju pabudovy na miescy carkvy Śviatoha Ducha pravasłaŭnaj kaplicy. Hetym, vidavočna, mierkavałasia «zamacavać» miesca. Ale minskija ŭłady nie pajšli na parušeńnie zaćvierdžanaj kancepcyi rekanstrukcyi Vierchniaha horada.

U 2009 h. pačałosia adnaŭleńnie. Prajekt patranavaŭ novy hradanačalnik Mika-łaj Ładućka, jaki asabista ŭdzielničaŭ u aficyjnym adkryćci budynka 10 vieraśnia 2011 h. Cikava, što siarod uładnaj viertykali źjaviłasia peŭnaja moda na padtrymku padobnych prestyžnych prajektaŭ.

Jak tolki infarmacyja pra rekanstrukcyju budynka trapiła ŭ presu, hrupa śvieckich hreka-katalikoŭ źviarnułasia da Łukašenki z prośbaj dazvolić adbudavać mienavita ŭnijackuju carkvu. U liście Minharvykankama ŭ adkaz paviedamlałasia, što prajekt pa adnaŭleńni budynka kolišniaj carkvy «ŭ pieršapačatkovym vyhladzie jak histaryčna-kulturnaha, a nie kultavaha abjekta» byŭ raspracavany jašče ŭ 1984 h.

Takim čynam, my majem nie samu carkvu Śviatoha Ducha, a rekanstrujavany budynak, prystasavany pad kancertnuju zału dziciačaj fiłarmonii «Vierchni horad».

U čym zdabytki?

Biełaruskija restaŭratary pieraŭzyšli siabie — upieršyniu za apošni čas u adnoŭlenym budynku zachavanyja histaryčnyja padmurki, piečy i dymachodnyja kanały, znojdzienyja padčas archieałahičnych raskopak. Pavodle kryteryjaŭ Mižnarodnaj rady pa pytańniach pomnikaŭ i histaryčnych miaścinaŭ taki abjekt ličycca pomnikam.

U adroźnieńnie, darečy, ad Minskaj ratušy, jakaja jość čystym mulažom, bo ŭsie histaryčnyja padmurki byli vykinutyja kaŭšom ekskavatara.

Restaŭratary nie zdoleli adnavić freski na fasadzie. I škada, što franton nie byŭ uvienčany kryžam — peŭnaja niezavieršanaść jaho adčuvajecca.

Bahata pytańniaŭ vyklikaje i bakavaja słužbovaja prybudova ŭ styli 1970-ch. Hetuju hulniu stylaŭ možna było zrabić i bolš karektna. Zatoje adnoŭlenaja halereja znoŭ sprabuje źnitavać u adziny ansambl raściarušanyja budynki byłoha bazyljanskaha kompleksu.

Zastajecca spadziavacca, što

stanoŭčy dośvied, zdabyty pry adnaŭleńni carkvy Śviatoha Ducha, restaŭratary vykarystajuć u inšych adnaŭlenčych pracach.

Aleh Dziarnovič; fota: Siarhiej Hudzilin

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH