Tema numaru
Stračanaja spadčyna
Biełaruskija specyjalisty ŭ achovie pomnikaŭ architektury ŭsio mienš schilajucca da tatalnaha adnaŭleńnia ŭsioj stračanaj spadčyny i ŭsio čaściej havorać pra znos...
Novaja kniha vydaviectva «Połymia» «Stračanaja spadčyna»* maje hruntoŭny vyhlad i raspaviadaje pra źniščanyja biełaruskija zamki, bažnicy, siadziby, harady. Aŭtary — specyjalisty ŭ historyi architektury — nia tolki pieraličvajuć fakty, ale j vykazvajuć svaje dumki nakont adnaŭleńnia stračanych pomnikaŭ, nakont stanovišča restaŭracyjnaje spravy ŭ krainie.
Pryhadvajecca inšaja publikacyja na hetuju ž temu — dyskusija dziesiacihadovaje daŭniny na staronkach časopisa «Nioman». Tady, u 1989-m, u redakcyi «Niomana» sabralisia restaŭratary-praktyki i kulturolahi. Jany taksama pieraličvali razburanyja šedeŭry i razvažali pra filazofiju achovy pomnikaŭ u Biełarusi. Roźnica pamiž novaj knihaj i tym niomanskim kruhłym stałom nie ŭ pieraliku źniščanaha, zrazumieła, a mienavita ŭ padychodach da kulturnaje spadčyny. U 89-m razmova ŭvieś čas zvodziłasia da taho, jak zrabić zachavańnie spadčyny važnaj dla hramadztva spravaj. Hučała šmat novych, «pierastroječnych» spadzievaŭ na zakanadaŭstva, jakoje musić narešcie zapracavać i pakarać čynoŭnikaŭ, vinavatych u źniščeńni pomnikaŭ.
U siońniašniaj Biełarusi, jak u daŭniejšyja savieckija hady, nichto nie spadziajecca na toje, što pomniki abaronić zakon i sud. Zatoje ŭžo pieršy skaz anatacyi ŭ «Stračanaj spadčynie» stavić zusim inšyja akcenty: «Nieźličonyja vajennyja lichalećci, a taksama (uvaha!) NIADBAJNAJE STAŬLEŃNIE DA SVAJOJ KULTURNAJ SPADČYNY pazbavili biełaruski narod mnohich kaštoŭnych architekturnych zbudavańniaŭ». Takoje vytłumačeńnie ciažka ŭjavić sabie dziesiać hadoŭ tamu i zusim niemahčyma ŭjavić u knihach pa architektury jakoj zaŭhodna inšaj krainy i nacyi. Vychodzić, narod pazbaviŭ siabie svaich kaštoŭnaściaŭ sam?.. U takim śćvierdžańni prychavanaje horkaje rasčaravańnie specyjalistaŭ, jakim tak i nie ŭdałosia zrabić adradžeńnie spravaju ŭsioj nacyi.
Što jašče źmianiłasia ŭ pohladach na biełaruskuju materyjalnuju spadčynu za minułyja dziesiać hadoŭ?
Zbornik artykułaŭ «Stračanaja spadčyna» pad redakcyjaj Tamary Habruś — pieršaje ŭ Biełarusi vydańnie, całkam pryśviečanaje mienavita źniščanym pomnikam. Imiony hierastrataŭ nie nazyvajucca, ale zrazumieła, što ŭsie jany — pradstaŭniki rasiejskich i balšavickich akupacyjnych uładaŭ, jakija panavali ŭ Biełarusi na praciahu dvuch apošnich stahodździaŭ.
Jašče raniej da idei «Biełaje knihi kultury» padstupalisia mnohija historyki, architektary, mastactvaznaŭcy. Pra heta pisali ŭ svaich knihach i artykułach Hlińnik, Dzianisaŭ, Kałnin, Paźniak, Čarniaŭski. Naprykancy 80-ch u instytucie «Biełrestaŭracyja» vyśpieŭ prajekt martyralohu paniščanych zdabytkaŭ architektury. Martyraloh pomnikaŭ pryroŭnivaŭsia tady da martyralohu ludzkich achviaraŭ. Ale sud nad kamunizmam nie nadyšoŭ. Sud byŭ adkładzieny na budučyniu. Pierapis złačynstvaŭ praciahvajecca i siońnia. Pra što śviedčyć i novaja kniha «Stračanaja spadčyna».
U knizie, na žal, niama šmat jakich, na maju dumku, abaviazkovych dla hetaha vydańnia pomnikaŭ. Naprykład, niama sabora j klaštara karmelitaŭ u Białyničach albo sabora Śviatoha Piatra ŭ Malacičach. Što praŭda, sabrać u adnoj knizie ŭsio, što źniščana za apošnija 200 hadoŭ, nierealna. Užo ŭ pradmovie ŭkładalnica Tamara Habruś piša: «Bieź pierabolšańnia — pieraličyć usie achviary prosta niemahčyma. Tamu nami pryviedzienyja najbolš charakternyja, kali možna hetak vykazacca, «žycii» pomnikaŭ sakralnaha dojlidztva, «zakatavanych» za apošnija dva stahodździ».
Hałoŭny niedachop vydańnia — brak dakumentalnych źviestak pra daty j abstaviny źniščeńnia. Za apošnija hady nazapašana dastatkova materyjałaŭ, kab nazvać mnohich «hierastrataŭ» pajmienna. Namioki, zhadki, niedahavorki źnižajuć dakumentalizm vydańnia i jahonuju navukovaść. Kab hetkaje źjaviłasia dziesiać hadoŭ tamu, nichto nie źviarnuŭ by ŭvahi. Mienavita tady j była napisanaja bolšaść tych artykułaŭ, što ŭvajšli ŭ zbornik. Ale navuka nie stajała na miescy. Užo było daviedziena archieolahami j archivistami, naprykład, što kaplica ŭ Kuchcičach — adzin z najstarejšych pomnikaŭ Biełarusi, kalvinski zbor, pabudavany ŭ 60-70-ja hady XVI st. Ale ŭ artykule pavažanaha sp. Kułahina jon značycca pad XIX st. Hetkaj sastarełaj faktury ŭ knizie šmat. Jak i klasyčnych sentencyjaŭ pra «buržuazna-pamieščycki ład» i «kontarrevalucyjaneraŭ».
Kniha ščodra ilustravanaja, čaściakom redkimi j małaviadomymi zdymkami. Naprykład, zdymkam kaścioła karmelitaŭ u Horadni, albo interjernymi zdymkami kaścioła ŭ Cimkavičach. U hetym sensie taksama cikavyja zdymki da artykułaŭ sp. Čanturyja, zroblenyja ŭ 70-ja hady...
«Stračanaja spadčyna» sama stała cikavym pomnikam evalucyi biełaruskaj horadabudaŭničaj i daśledčyckaj dumki. Niekatoryja idei, vykazanyja daśledčykami šmat hadoŭ tamu, i da siońnia aktualnyja. Naprykład, Jury Čanturyja ŭ svaich daŭnich artykułach pisaŭ, što nam nie adnavić svajoj histaryčnaj prastory biez karekcyjaŭ usiaho landšaftu j navat tapanimiki.
Pieršaje pytańnie paśla znajomstva z knihaj «Stračanaja spadčyna» — a što dalej? My apisvajem razburanyja pomniki adno dla historyi ci taksama i z dumkaju pra ich budučaje adnaŭleńnie? Tady — adnaŭleńnie ŭ jakich abjomach i čaho — u pieršuju čarhu?
Na hetyja pytańni na staronkach «NN» adkazvajuć najbolš daśviedčanyja ŭ spravie pomnikaŭ ludzi.
TATALNAJE ADNAŬLEŃNIE — DZICJaČAJa CHVAROBA
Valancin Kałnin, starejšy ŭ Biełarusi restaŭratar-daśledčyk:
Vykazvańnie ab tym, što treba nanova adnaŭlać stračanyja pomniki — heta sučasnaja tendencyja i jana naležyć da dziciačaj chvaroby restaŭracyi. Takuju chvarobu zachodnija krainy pieražyli jašče dva stahodździ tamu. Tam taksama byŭ restaŭracyjny śvierb — adnavić usio, jak vyhladała. Ale tam hetaja praktyka ŭžo syšła. Biełaruś ža jašče na hetuju chvarobu nie pierachvareła. Dva dni nazad spoŭniłasia tolki tryccać hadoŭ mienavita biełaruskaj restaŭracyi. Tamu my jašče znachodzimsia ŭ dziciačym stanie raźvićcia. Tym bolš, što hety stan byŭ pierabity pierabudovaj, kali raskidalisia restaŭracyjnyja siły i h.d.
Aŭtary novaj knihi — čystyja tearetyki pa pomnikach, i hetaja tearetyčnaja tendencyja, uvohule niaškodnaja, užo pranikaje ŭ praktyčnuju restaŭracyju, na žyvym pomniku adnaŭlajucca stračanyja i nie zusim peŭnyja rečy. Uvohule takaja praktyka maje miesca, ale jana pavinna być vielmi ŭzvažanaj, naprykład, jak heta rabiłasia ŭ Varšavie — paśla zakančeńnia Druhoj suśvietnaj vajny było adnoŭlenaje Staroje miesta. Tam heta było pytańnie nacyjanalnaha prestyžu, tryvałaści narodu. Mahčyma, takaja praktyka mahła b być i ŭ nas u Biełarusi. Sa svajho pohladu ja b dapuskaŭ takoje adnaŭleńnie tolki ŭ Viciebsku, bo horad paciarpieŭ u časie vajny i jašče bolš paśla vajny, kali pabityja, ale jašče cełyja pomniki raźbirali. Hety horad straciŭ vielmi mnoha...
***
Spadar Kałnin maje racyju, kali kaža, što adnaŭleńnie ŭ pravincyi — raskoša. Ale mnie ciažka źmirycca z dumkaj, što adnaŭleńnie saboraŭ u Bieraźvieččy ci Malacičach zastaniecca tolki letucieńniem... Z druhoha boku, kali ŭjavić, što navat u Viciebsku buduć nanoŭ pastaŭlenyja kopii tych 28 bažnicaŭ i socień damoŭ, što źniščyli kamunisty, — kamu jany spatrebiacca ŭ nastupnym stahodździ?
Kali havorka jdzie pra pomniki, u biełarusa ŭźnikaje banalny asacyjatyŭny šerah: bažnica, muzej, kancertnaja zala, nu chiba jašče biblijateka. Navošta ž isnujuć sami pomniki, dziela čaho mohuć spatrebicca ruiny zamkaŭ, zakinutyja pałacy, tysiačy prosta starych ladaščych damkoŭ? — hetaje pytańnie pa-raniejšamu adkrytaje. Toje, što dziesiać hadoŭ tamu zdavałasia naturalnym, siońnia čaściakom vyhladaje absurdam. U adnym z artykułaŭ «Stračanaje spadčyny» Jury Čanturyja piša:
«Adnoj z zadač dalejšaj rekanstrukcyi horada pavinna stać uznaŭleńnie stračanych kultavych pomnikaŭ, jakija vyznačali ŭnikalnaść Čačerska dla biełaruskaj horadabudaŭničaj kultury, adnaŭleńnie inšych histaryčnych abjektaŭ...»
Dziela kaho adnaŭlać, kali z zabrudžanaha radyjacyjaj Čačerska varta adsialić samich ludziej? Zdarajucca paradoksy i inšaha kštałtu.
U Połacku zamiest taho, kab adbudavać z ruinaŭ histaryčnyja kaścioły, kataliki pierabudavali pad kaścioł kinateatar. Kali viernikam nia tak istotnaja tradycyja, jak sam kult, dyk dla kaho adnaŭlać bažnicy? Chiba što dla prystasavańnia ich pad kinateatry?..
NARMALNAJA STAŁICA
Adam Hlobus, mastak i litaratar:
Adnaŭleńnie architekturnych pomnikaŭ u Biełarusi — sprava ciažkaja, ja ŭ joj udzielničaŭ i viedaju, nakolki jana ciažkaja. I razam z tym ja liču, što heta sprava nieabchodnaja. Ale kali viarnucca da pytańnia, što nieabchodna adnavić — to heta ŭžo kanceptualnaje pytańnie. Kanceptualnym pavinien być i adkaz. Ja voś siadžu ŭ Miensku, hladžu na hety vialiki horad i razumieju, što heta nie zusim biełaruskaja stalica. I kab hetuju sytuacyju źmianić, ja b pieranies stalicu ź Miensku ŭ Navahradak. Adpaviedna ja b pravioŭ restaŭracyju i rekanstrukcyju navahradzkaha zamku. Heta byŭ by symbal našaj dziaržavy, heta była b naša stalica. Nie administracyjnaja, jak Miensk (jon tolki administracyjnaja stalica), nie duchoŭnaja, jak Vilnia, jakaja ŭžo nia maje da našaje dziaržavy amal što nijakaha dačynieńnia, a heta była b naša narmalnaja nievialikaja eŭrapiejskaja stalica narmalnaj dziaržavy.
***
Navahradak, pra jaki kaža Adam Hlobus, sapraŭdy źbiarohsia amal całkam. I pieranosy stalicaŭ — sprava nia novaja ŭ suśvietnaj praktycy. Mienavita dziela śćviardžeńnia ideałaŭ niezaležnaści svaje stalicy vynieśli z byłych kalanijalnych centraŭ ZŠA, Kanada, Aŭstralija, Novaja Zelandyja, Brazylija, Indyja, urešcie Kazachstan. U Eŭropie źmianili svaje stalicy Halandyja j Niamieččyna. Sam fakt pieranosu stalicy pryvodziŭ i budzie pryvodzić da radykalnych źmienaŭ kulturnaje j palityčnaje śviedamaści.
Što da idei poŭnaha adnaŭleńnia, dyk u nas jana naradziłasia ŭ kancy 80-ch. Tady pisali, što adna z pryčynaŭ zaniapadu nacyjanalnaje śviedamaści palahaje ŭ adsutnaści histaryčnaha atačeńnia, pomnikaŭ byłoje, nierasiejskaje, niesavieckaje kultury. Maŭlaŭ, akupanty naŭmysna źniščali našuju spadčynu, kab pazbavić nas pamiaci i voli. A tamu zvyšidejaj bačyłasia poŭnaje adnaŭleńnie ŭsich pomnikaŭ, jakija niepaznavalna źmieniać biełaruski krajavid i biełaruskuju śviedamaść. Takim čynam, kadastar stračanaha nabyvaŭ zusim realnuju, praktyčnuju asnovu. U pieršuju čarhu heta tyčyłasia Miensku. Ujaŭlałasia: stalica daść prykład, a tam, na miescach, padchopiać.
Z 1986 pa 1992 hod planavałasia adbudavać nanoŭ uvieś mienski Vierchni Horad, navat ratušu, źniesienuju za carom Mikałajem I, pra što paviedamlała presa. Nieŭzabavie ŭ presie zahučaŭ i «hołas naroda»: «Peŭna tyja, kamu pryjšło ŭ hałavu adnaŭlać kaścioły, žyvuć u dobrych kvaterach. A ci da pomnikaŭ tym, chto hibieje ŭ kamunałkach dy internatach?» «Hołas» byŭ pačuty, praca pakrysie zharnułasia. Pytańnie: adnaŭlać pomniki ci nie? — jašče visić u mienskim pavietry.
RAZBUREŃNIE Z NASTUPNYM ADNAŬLEŃNIEM
Uładzimier Dzianisaŭ, daśledčyk architektury Miensku, historyk:
U spravie adnaŭleńnia pomnikaŭ architektury jość vialiki dośvied u našych susiedziaŭ, jakija taksama paciarpieli ŭ Pieršuju i Druhuju suśvietnyja vojny. Samy klasyčny prykład — Polšča, dzie byli adnoŭlenyja navat nie asobnyja pomniki, a cełyja stračanyja horadabudaŭničyja kompleksy. Druhi klasyčny prykład — Niamieččyna, dzie taksama šmat vydatnych pomnikaŭ było adnoŭlena. I jašče adzin prykład — Litva, dastatkova nazvać słavuty zamak u Trokach abo ŭ Vilni, dzie ciapier adnaŭlajecca kalasalny horadabudaŭničy kompleks.
Što da Biełarusi, dyk, na vialiki žal, sama metodyka sučasnaj restaŭracyi ŭ nas nakiravanaja nie na zachavańnie pomnikaŭ, a mienavita na razbureńnie z nastupnym ich adnaŭleńniem. Što, darečy, prapanujecca zamacavać i ŭ našym zakanadaŭstvie ab achovie histaryčnaj i kulturnaj spadčyny. U nas padčas restaŭracyi možna zrujnavać pomnik, nie pakinuŭšy ad jaho ni cahlinki, potym adnavić jaho ŭ novych materyjałach, jak miarkuje ciapier staršynia kamitetu pa achovie historyka-kulturnaj spadčyny spadar Bubnoŭski.
Ale adnaŭleńnie stračanych pomnikaŭ u Biełarusi pavinna adbyvacca nie ŭ vialikich pamierach. Najpierš treba adnaŭlać tyja, jakija majuć vialikaje histaryčnaje, memaryjalnaje, mastackaje značeńnie. U Miensku treba było b najpierš adnavić ansambal Vierchniaha Horadu. Darečy, bolšaść aŭtentyčnych pomnikaŭ tam užo zaraz źniščana i na ich miescy zbudavanyja zvyčajnyja mulažy, jakija vielmi ciažka nazvać pomnikami historyi i architektury. Najpierš treba było b adnavić budynak Mienskaj ratušy. Heta symbal horada, symbal haradzkoha samakiravańnia, mahdeburskaha prava. Kaniečnie, treba adnavić budynak haradzkoha teatra, jaki byŭ źniščany ŭ 1984 hodzie partyjnymi ŭładami. Nieabchodna taksama adnavić unikalny pomnik renesansu — Mienskuju Śviataduchaŭskuju carkvu.
***
Uładzimier Dzianisaŭ kaža pra sproby adnaŭleńnia frahmentaŭ mienskaha histaryčnaha asiarodździa, jakija sparadzili krychu aptymizmu, ale nienadoŭha. Pa-pieršaje, akazałasia, što dla maštabnaje adnaŭlenčaje pracy ŭ Biełarusi brakuje kadraŭ. Tradycyjnaja savieckaja chałtura nadta ž kidajecca ŭ vočy na «histaryčnych abjektach». Pa-druhoje, paŭbetonnyja, krytyja dachoŭkaj «pomniki» nia vyklikali žadanaha pijetetu. Akcyjanernaje tavarystva «Stary Miensk», jakoje zaraz ščyruje na Vierchnim Horadzie, zdoleła za apošnija hady źniščyć aŭtentyčnych elementaŭ architektury bolš, čym było źniščana za savieckim časam. Prykład stalicy fatalnym čynam adbiŭsia na pravincyi: sotni pomnikaŭ bieskantrolna «prycharošvajucca». Jak, naprykład, u Viciebsku, dzie daščentu źniščyli reštki carkvy Dabravieščańnia, kab pabudavać sumnieŭny mulaž.
Paradoks, ale mienavita z kracham SSSR i KPSS u Biełarusi žałobnyja martyralohi, jakija hetak i zastalisia niedapisanymi, stracili svaju aktualnaść. Jak hryby paśla daždžu pačali adnaŭlacca sotni bažnicaŭ. Adnaŭlacca tymi ž pa sutnaści ŭładami, jakija raniej hetyja bažnicy rujnavali. Bo sud tak i nie adbyŭsia...
PAČAĆ Ź VIARTAŃNIA EŬRAPIEJSKAHA VYHLADU
Zianon Paźniak, archieolah i mastactvaznaŭca:
Restaŭracyja pomnikaŭ architektury maje klasyčnyja padychody i ahulnyja praviły. Naprykład, aŭtentyčnaść pomnika i dakumentalnaść asnovy. Kali jość choć minimalnaja dakumentalnaja asnova, h.zn. padmurki, ścieny, to rekanstrukcyja apraŭdanaja. Ale niebiassprečnaja. Zaležyć ad taho, jaki byŭ razburany pomnik. I zaležyć ad sytuacyi ŭ krainie. Kali ŭ krainie jość bieźlič architekturnych pomnikaŭ, jak, skažam, zamkaŭ u Francyi, to možna jašče vybirać: ci rekanstrukcyja, ci kanservacyja. Ale ŭ Biełarusi bieźlič zdabytkaŭ architektury byli śviadoma i specyjalna źniščanyja rasiejcami z metaj rusifikacyi, tamu ŭ nas poŭnaja rekanstrukcyja, navat biez dakumentalnaj asnovy, pavinna ličycca całkam apraŭdanym metadam. U 60-m hodzie, naprykład, balšaviki ŭzarvali ŭ Miensku chram, dzie adbyłasia najvialikšaja padzieja biełaruskaha adradžeńnia 20-ha stahodździa — abjaŭleńnie ŭ 42-m hodzie Biełaruskaj Aŭtakiefalnaj Pravasłaŭnaj Carkvy. Na hetym miescy pabudavali hmach respublikanskaj prakuratury. Dyk što my pavinny budziem rabić? Hladzieć na prakuraturu? Nie. My ŭzarviem jaje hetak ža, jak jany ŭ 60-m uzarvali chram i adbudujem hety chram. Im było treba ŭzryvać, dyk voś nam treba budzie adbudavać.
Ja liču, što hetaja kancepcyja całkam apraŭdanaja mienavita dla Biełarusi. U Biełarusi takich pomnikaŭ možna było b uznavić sotni. Ale ŭ pieršuju čarhu heta Navahradak — jak staražytnuju stalicu, zrabić rekanstrukcyju zamka, tym bolš što jość dakumentalnaja asnova, potym Haradzienski farny kaścioł Vitaŭta, potym Viciebskuju carkvu Dabravieščańnia, potym Pinski jezuicki kaścioł. U Miensku: Śviataduchaŭskuju carkvu na Placy Voli, Mienskuju ratušu, Mienskuju haradzkuju viežu, Daminikanski kaścioł, centar Viciebska i h.d. I ŭvohule, kali my chočam i kali my budziem mieć takuju mahčymaść — iści ŭ Eŭropu, to treba pačynać z pryviadzieńnia ŭ paradak našaha domu, našaha vyhladu, našaj kultury i ŭ pieršuju čarhu — ź viartańnia našamu kraju eŭrapiejskaha vyhladu.
***
Dziela taho, kab adnavić architekturny šedeŭr jak častku ŭłasnaje duchoŭnaści, treba pieradusim parvać sa spadčynaj tych samych akupantaŭ-vandałaŭ. Pomniki achviaraŭ i pomniki kataŭ nia mohuć stajać razam. Kolki ni raspaviadaj pra Navahradak, a pašany da spadčyny nia vykličaš, pakul u samym centry staić ci nia samy śmiešny pomnik Leninu, husta pafarbavany bronzaj.
Maralnaha ačyščeńnia biez ačyščeńnia krajavidu być nia moža, jak nia moža być ryby ŭ kanalizacyi.
DEKARACYI NIA MAJUĆ AŬRY
Uładzimier Arłoŭ, piśmieńnik i historyk:
Jak z raźbitaha zbanu vyciakaje vino, tak i z razburanaha architekturnaha pomnika vyciakaje jahonaja aŭra, taja enerhija papiarednich pakaleńniaŭ, jakaja jość abjektyŭnaj realnaściu. Kali pomnik zrujnavany darešty, darešty źnikaje i jahonaja aŭra. Zbudavańnie, što paŭstanie na hetym miescy, jakoj by vysokaprafesijnaj ni była praca restaŭrataraŭ, heta, na maju dumku, usiaho tolki dekaracyi. Heta vielmi dobra adčuvajecca ŭ zrujnavanym i adbudavanym nanova Varšaŭskim Starym mieście. Prysutnaść historyi ŭ Varšavie značna bolš adčuvajecca dzie-niebudź na Maršałkoŭskaj. I reč nia ŭ tym, što ja viedaju pra dekaracyjnaść Staroha miesta, moj małodšy syn Bahdan pra heta, naprykład, nia viedaŭ, ale, chodziačy pa placach i vulicach Staroha miesta ŭ Varšavie, u adroźnieńnie ad aŭtentyčnaha Staroha miesta ŭ Prazie Českaj, jon zastavaŭsia abyjakavym.
***
Viadoma, nijakaja kopija nie zamienić nam sapraŭdnaje śviatyni. Ale jak my i našyja dzieci budziem žyć siarod śviatyniaŭ Zła? Šmat chto kaža pra całkam adnoŭlenuju z ruin paślavajennuju staruju Varšavu. Ale nichto nia zhadvaje, što zadoŭha da Druhoj suśvietnaj vajny palaki źniščyli symbal rasiejščyny — vializny sabor u centry Varšavy. Sprava navat nia ŭ tym, nakolki mahčymaje našaje poŭnaje adradžeńnie, a ŭ tym, što jano niemahčymaje ad pačatku biez vyniščeńnia śladoŭ akupacyi.
Apytańnie specyjalistaŭ u restaŭracyi, vielmi roznych pavodle pohladaŭ, charaktaraŭ i svajho koła ludziej, pakazała šmat supolnaha pamiž imi. Pa-pieršaje, nichto ź ich nie schilajecca siońnia da tatalnaha adnaŭleńnia stračanaje spadčyny. Pa-druhoje, jany ŭsie tak ci inakš kažuć pra rujnavańnie. Pierad pastaŭlenym pytańniem — adnaŭlać ci nie adnaŭlać usio zrujnavanaje — źjaviłasia jašče adno nieadkazanaje pytańnie — pra papiaredni znos.
Ci mahčyma pavieryć u ščyraść chryścijanskaje bažnicy, jakaja budujecca ŭčorašnimi satanistami na placy, što nosić imia antychrysta?..
Siarhiej Chareŭski
